अजिंठा लेणी-महाराष्ट्रातील लेण्या युनोस्कोच्या यादीत समाविष्ट

नमस्ते मित्रानों आज अजिंठा लेणी या लेखामध्य वेरूळ नेणी तसेच  वर्ल्ड हेरीटेज साईट लेण्या आणि महाराष्टातील इतर महत्वाचे नेण्या यांच्याबद्दल 

यास  1983 मध्ये जागतिक वारसा स्थळ म्हणून घोषित करण्यात आले. अजिंठा लेणी  यास कर्दापूर लेणी देखील म्हणतात हि जगप्रसिद्ध चित्रकला आणि शिल्पकला मुलेळे आहे एकूण 30 लेण्या त्यापैकी काही अप्रतिम आहे हिनयान आणि महायान या दोन बौध धर्मीय लेण्या आहे सह्याद्री पर्वताजवळ वसल्या आहे

 विशेष भारतीय चित्रकला आणि शिल्पकलेची उत्तम उदाहरणे मानल्या जाणाऱ्या या लेण्यांमध्ये प्राचीन चित्रकला आणि शिल्पकलेची उत्तम उदाहरणे पाहायला मिळाली.

 कोठे हे भारताच्या महाराष्ट्र राज्यातील औरंगाबाद जिल्ह्यात आहे. या लेणी महाराष्ट्रातील औरंगाबाद जिल्ह्यातील अजिंठा नावाच्या गावाजवळ आहेत.अजिंठा लेणी पाहण्यासाठी जगभरातील पर्यटक विशेषतः बौद्ध अनुयायी वर्षभर या पर्यटनस्थळाला भेट देतात.

अजिंठा लेणी प्रामुख्याने बौद्ध लेणी आहेत, ज्यात बौद्ध धर्माच्या कलाकृती आहेत. या लेण्या दोन टप्प्यात बांधल्या गेल्या. हे पहिल्या टप्प्यात सातवाहनांनी आणि नंतर वाकाटक शासक घराण्याच्या राजांनी बांधले. अजिंठा लेण्यांचा पहिला टप्पा इसवी सनाच्या दुसऱ्या शतकात बांधण्यात आला आणि दुसऱ्या टप्प्यातील अजिंठा लेणी इसवी सन 460-480 मध्ये बांधण्यात आली. पहिल्या टप्प्यात 9, 10, 12, 13 आणि 15 A ची लेणी बांधण्यात आली होती. दुसऱ्या टप्प्यात 20 गुहा मंदिरे बांधण्यात आली. पहिल्या टप्प्याला चुकून हीनयान म्हटले गेले, ते बौद्ध धर्माच्या हिनयान शाळेशी संबंधित आहे. भगवान बुद्धांना स्तूपातून या टप्प्यातील उत्खननात संबोधित केले आहे. दुसऱ्या टप्प्याचे उत्खनन साधारण तिसऱ्या शतकानंतर झाले. या टप्प्याला महायान टप्पा असे म्हणतात. बरेच लोक या अवस्थेला वाटायक अवस्था असेही म्हणतात. ज्याचे नाव वत्सगुल्मा येथील शासक राजवंश वाकाटकांच्या नावावरून पडले आहे.

अजिंठा लेणी प्रथम 19व्या शतकात 1819 मध्ये एका ब्रिटीश अधिकाऱ्याने शोधून काढली, इ.स .६०२ ते इ.स ६६४ युयान श्रोंग चीनी प्रवासी भारतात बौध धर्माचा अभ्यासाठी आला होतो लेण्या विषयी त्याने लिवून ठेवले आहे यावरून अंदाज पण तो अजिंठाला भेट दिले याचा इतिहासात पुरावा नाही  हे बालाघाटाच्या डोंगरात वेरूळच्या लेणी वसलेल्या आहेत.

वेरूळ लेणी

युनेस्कोच्या भारताच्या जागतिक वारसास्थळाच्या यादीत वेरूळचं नाव हे पहिल्या पाच स्थळांमध्ये येतं.

वेरूळ लेणी प्रसिद्ध कशामुळे लेणी चित्रकला , शिल्पकला आणि कैलास मंदिर (अहल्याबाई होळकर यांनी या कैलास लेण्यांचा जीर्णोद्धार केला. ) यांमुळे जगप्रसिद्ध ,अजिंठा-वेरूळ लेणींनी महाराष्ट्राचे, भारताचे नाव जगाच्या कानाकोपर्‍यात पसरवलेले असले,अंतर औरंगाबादपासून वायव्येस सुमारे २१ कि.मी.या मंदिराची निर्मिती ही ‘आधी कळस मग पाया’, या तत्त्वावर केली गेली आहे. हे मंदिर बनवण्यासाठी साधारण 150 वर्षं लागली असावी असं संशोधकांच मत .

एकसंध खडकातून कोरण्यात आलेलं हे लेणी इ. स. 757 मध्ये राष्ट्रकूट राजवंश नरेश कृष्ण (प्रथम) यांच्या राजवटीत कोरण्यात आलं.

इतिहास संशोधक डॉ. दुलारी कुरेशी सांगतात, कैलास मंदिर निर्माण करताना एका मोठ्या शिळेला तीन भागांमध्ये वरून खालपर्यंत खोदण्यात आलं. या खोदकामात जवळपास 20 हजार टन दगड फोडून वेगळा करण्यात आला.

एलिफंटा लेणी 

एलिफंटा लेणी यास घारापुरी बेट दिखील म्हणतात  घारापुरी प्राचीन काळीच नाव  ‘श्रीहरी’ असे नाव घारापुरी या बेटावर शैव संप्रदायाच्या लेणी आहेत.निर्मिती  इ.स. ३ ते इ.स. ७ या काळात या लेणींची निर्मिती झाली असे मानले जाते.

एलिफंटा लेणी  मुंबईपासून ११ कि.मी. अंतरावर समुद्रात घारापुरी या बेटावर या लेणी आहेत.काय बघाल मिळेल या लेणींमधील अकरा हात उंचीची तीन मुखे असलेली शिवाची मूर्ती जगातील भव्य आणि सुंदर अशा शिल्पांपैकी एक समजली जाते. अर्धनारीनटेश्वराची मूर्तीदेखील या ठिकाणी बघायला मिळते.

एलिफंटा नाव कसे पडले दक्षिणेला एक मोठा दगडी हत्ती सर्वांचे लक्ष वेधून घेत असे. त्या हत्तीवरूनच या लेणींना ‘एलिफंटा केव्ह्‌ज’ हे नाव मिळाले. हा हत्ती सध्या मुंबईतीलच जिजामाता उद्यान (जुने नाव राणीची बाग) येथे आहे.

लेण्या वर्ल्ड हेरीटेज साईट (युनोस्को)

लेण्या वर्ल्ड हेरीटेज साईट म्हणजेच युनोस्कोच्या यादीत समाविष्ट लेण्या 

लेण्या	जिल्हा
अजिंठा लेणी /कर्दापूर लेणी	औरंगाबाद
वेरूळ लेणी	औरंगाबाद
एलिफंटा / घारापुरी बेट	मुंबई

महाराष्ट्रातील महत्वाचे लेणी

लेणी	जिल्हा
पितळखोरा लेणी वेरूळ लेणी अजिंठा लेणी	औरंगाबाद
पांडव लेणी चांभार लेणी मांगी तुंगी लेणी	नाशिक
जोगेश्वरी लेणी कान्हेरी लेणी	मु.उपनगर
पुल्लर लेणी	नागपूर
खरोसा लेणी	लातूर
पारगाव लेणी	बीड
भांडक लेणी	चंद्रपूर

महाराष्ट्रातील इतर लेण्या

जिल्हा	लेण्या
गोडिया	कचरागद गुफा
रायगड	कर्जत नेणाली गांधारापले कुंडा थलानेवाई नडसूर
मुंबई	महाकाली मंडपेश्वर कान्हेरी
पुणे	जुन्नर कार्ले लेण्याद्री कोंडणा भेडसे शेलारवाडी धोरवाडी कार्ला भाजे शिरवळ
नाशिक	म्हसरूळ

लेणी

खजुराहो ची प्रसिद्ध लेणी खजुराहो हे ठिकाण भारतातील मध्य प्रदेश राज्यात आहे.

पितालखोरा हि लेणी भारतातील सर्वात जुनी लेणी आहे

भारतातील सर्वात लांब लेणी कोणती

बेलम लेणी भारतीय उपखंडातील सर्वात मोठी आणि प्रदीर्घ तसेच सर्वांसाठी खुली लेणी प्रणाली आहे. विशेष का प्रसिद्ध आहे . अधोमुखी लवणस्तंभ आणि ऊर्ध्वमुखी लवणस्तंभ चुनखडीची कमान असलेली. बेलम लेणी ही लांब, प्रशस्त, ताजे पाणी आणि वक्राकार आकार यामुळे प्रसिद्ध आहेत.

कान्हेरी लेणी

संजय गांधी राष्ट्रीय उद्यानाच्या परिघात आहे , कान्हेरी लेणी हे प्रसिद्ध संरक्षित पुरातत्व स्थळांपैकी एक आहे जे ट्रेकर्स, इतिहासप्रेमी, वन्यजीव प्रेमी आणि निसर्गप्रेमींसाठी स्वर्ग आहे. मुंबईच्या बाहेरील भागात असलेल्या या नेत्रदीपक गुहा संकुलात जाण्यासाठी प्रवाशांना दाट जंगलातून सुमारे 7 किमीचा प्रवास करावा लागतो.

कान्हेरी लेण्यांचा इतिहास सुमारे 2000 वर्षे जुना आहे कारण तो 1 व्या शतकाचा आहे. सपोराच्या भिक्षूंनी स्थापन केलेले, कान्हेरीचे हे ठिकाण 3 व्या शतकापर्यंत बौद्ध वस्ती म्हणून विकसित केले गेले.

FAQ

उत्तर = भारतातील सर्वात लांब लेणी बेलम लेणी भारतीय उपखंडातील सर्वात मोठी आहे.